Szembekowa Maria z Fredrów, pseud. i krypt.: Maria z Pleszowic, M. z Pleszowic, M.F.S., M.F.Sz., M.Fr.Sz. (1862–1937), ziemianka, działaczka patriotyczna, pisarka.
Ur. 5 I w dworku dziadków: Aleksandra Fredry (zob.) i Zofii z Jabłonowskich, 1.v. Skarbkowej, na Chorążczyźnie we Lwowie, była córką Jana Aleksandra Fredry (zob.) i Marii z Mierów (zm. 1862), młodszą siostrą Andrzeja (zob. Fredro Andrzej Maksymilian Maria), bratanicą Zofii z Fredrów (zob. Szeptycka Zofia Ludwika Cecylia), siostrą cioteczną Andrzeja Romana (zob.), Aleksandra (zob.), Stanisława (zob.) i Kazimierza, w zakonie Klemensa (zob.) Szeptyckich.
Po śmierci matki Maria (dwa dni po urodzeniu) wraz z bratem została oddana pod opiekę dziadków i u nich, na Chorążczyźnie i w Benkowej (Bieńkowej) Wiszni (pow. rudecki), spędziła dzieciństwo oraz wczesną młodość; odebrała tam wychowanie i edukację. Wg wspomnień Zofii Szeptyckiej, na dziecięce zamiłowanie Marii do układania wierszy dziadek Fredro zareagował słowami: «Nie wiem, czy Mimi [S.] będzie szczęśliwa, ale to wiem: będzie miała zdolny rozum. Uchowaj ją tylko Boże od autorstwa, a ku temu ma wielką skłonność» („Noty różne”). Po śmierci Aleksandra Fredry, w r. 1876, zamieszkała wraz z ojcem w dziedziczonej przez niego Benkowej Wiszni.
W r. 1881, po ślubie 2 VI t.r. z Piotrem Szembekiem (1843–1896, zob.), przeniosła się S. do męża do Siemianic (pow. ostrzeszowski) koło Kępna. Odtąd jej życie było związane z Wielkopolską, choć często przebywała w stronach rodzinnych, gdyż bliskie więzi łączyły ją z rodziną ciotki Szeptyckiej. Przeprowadzka do Wielkopolski zbiegła się z nasileniem antypolskiej polityki władz pruskich, toteż S. włączyła się w działalność patriotyczną i oświatową, a w r. 1885 protestowała przeciw tzw. rugom pruskim. W Siemianicach i pobliskim Rakowie zakładała ochronki. Podobno do pisania zachęcił ją mąż, pod którego wpływem publikowała w „Łowcu Polskim”. Jej debiutancki tomik Wiersze ulotne ukazał się w r. 1887 w Krakowie pod pseud. M. z Pleszowic; recenzent Kazimierz Morawski podkreślił «uczucie autora […] więzione widokiem krajowego nieszczęścia». W opublikowanym w r. 1893 już pod własnym nazwiskiem, drugim, rozszerzonym wydaniu Wierszy ulotnych (Kr.), obok utworów nostalgicznych, nawiązujących do stron rodzinnych, ogłosiła też pastiszowe, skierowane m.in. do O. von Bismarcka (Do B…). Gawędę o archiwum rodu Szembeków pt. Wśród szpargałów i rupieci zamieściła w krakowskim „Czasie” (1895 nr 44–45). Publikowała także w „Dzienniku Poznańskim” (1894–6), „Dzienniku Polskim” (1895–6) oraz „Bibliotece Warszawskiej” (m.in. opowiadanie autobiograficzne Pod czarem, 1896 t. 1). Od r. 1895 przez siedem lat zabiegała o objęcie opieką przez polskie zakonnice szpitala w Kępnie i odniosła sukces. Wspierała działalność Tow. Czytelni Ludowych, Polskiego Tow. Gimnastycznego «Sokół» oraz kółek rolniczych. W swoim majątku prowadziła szkołę gospodarstwa domowego, nie tylko ucząc chłopów umiejętności gospodarowania, m.in. melioracji, ale też kształcąc ich w duchu patriotyzmu. Przez władze pruskie była szykanowana; przeprowadzono u niej rewizję, a syn Aleksander Maria (zob.), początkowo niedopuszczony do egzaminu dojrzałości w gimnazjum w Ostrowie, musiał zdawać przed szesnastoosobową komisją.
Po śmierci męża, w r. 1896, prowadziła S. majątek samodzielnie. W r. 1898 zorganizowała w Siemianicach tajną szkołę polską dla dzieci wiejskich, w której uczyły jej córki. Po śmierci brata, Andrzeja (1898) przeniosła do Siemianic część archiwum i zbiorów Fredrów. Przechowywała w Siemianicach m.in. rękopisy komedii A. Fredry i J. A. Fredry, afisze z teatrów lwowskich, autografy Adama Mickiewicza, Jadwigi Łuszczewskiej (Deotymy), Antoniego Czajkowskiego oraz obrazy, m.in. Juliusza Kossaka, Z. Szeptyckiej, szwagra, Stanisława Feliksa Szembeka (zob.), a także zbrojownię Szembeków. Archiwum dziadka udostępniała historykom i badaczom literatury: Adamowi Skałkowskiemu, Eugeniuszowi Kucharskiemu, Henrykowi Mościckiemu, Bronisławowi Gembarzewskiemu, którzy byli jej stałymi gośćmi. Korzystając z rodzinnego archiwum, opublikowała rozprawę o dziadku męża Jenerał Piotr Szembek (Kr. 1902), zawierającą przede wszystkim korespondencję generała z l. 1807–65, m.in. z Janem Henrykiem Dąbrowskim, Dezyderym Chłapowskim, w. ks. Konstantym i Adamem Czartoryskim. Aspirowała do członkostwa w Tow. Przyjaciół Nauk w Poznaniu, ale jego statut nie przewidywał czynnego uczestnictwa kobiet. Opublikowała zbiór nowel Na jawie i we śnie (P. 1903) oraz wspomnienia z dzieciństwa Dworek na Chorążczyźnie („Przegl. Pol.” R. 39: 1905 t. 156). Brała udział w pracach powstałego w r. 1911 Tow. Opieki nad Ociemniałymi w Laskach pod Warszawą, łożyła na zorganizowaną w Poznaniu «Kuchnię dla ubogich». W r. 1916 oddała rodzinny majątek w ręce syna, a sama przeniosła się do Wesołej pod Siemianicami; wybudowała tam dwór, który odtąd był jej rezydencją. Tomik wierszy okolicznościowych z pierwszej wojny światowej W błędnym kole 1914–1915 został opublikowany anonimowo w formie manuskryptu (P. 1916).
W listopadzie 1918 przystąpiła S. do organizacji podziemnej Ignacego Całkosińskiego z Wieruszowa (pow. wieluński). Wspomagała finansowo Naczelną Radę Ludową oraz powstanie wielkopolskie (1918–19). W imieniu «wdów-ziemianek – obrończyń polskiej ziemi w czasach zaborów» ogłosiła w r. 1919 broszurę Wobec dokonanego faktu (Kalisz 1919), skierowaną przeciw «nagłej i nieprzemyślanej» uchwale Sejmu RP z 10 VII t.r. o reformie rolnej. Dramat fantastyczny S-ej w dwóch odsłonach pt. Pogrzeb (P. 1919), na podstawie „Wesela” Stanisława Wyspiańskiego, wystawiony 30 IV 1920 pt. Dziś i jutro w Teatrze Miejskim we Lwowie przez Michała Tarasiewicza, został zdjęty z afisza po pierwszym spektaklu. T.r. opublikowała S. w Poznaniu trzeci tom wierszy pt. Rozkołysany dzwon. Szczególnie obfita była twórczość satyryczna S-ej, zainicjowana fraszkami Ku rozweseleniu ducha (P. 1920), a zamknięta tomem Z niewydanych wierszy i satyr (Lw. 1926). W utworach tych piętnowała wady narodowe, zmienność upodobań politycznych, brak społecznej solidarności, krytykowała też idee socjalistyczne; była przekonana o wiodącej roli polskiego ziemiaństwa. Łącząc «zdrowy rozum z tkliwą uczuciowością» (A. Grzymała-Siedlecki), opublikowała w r. 1927 tom Niegdyś – wspomnienia moje o Aleksandrze Fredrze, opatrzony przedmową Adama Grzymały-Siedleckiego (Lw.); sprostowała w nim nieścisłości biograficzne w pamiętnikach Ludwika Jabłonowskiego „Złote czasy i wywczasy” (Lw. 1920). Do wspomnień włączyła Dworek na Chorążczyźnie, wiersz pod tym samym tytułem oraz korespondencję babki Zofii z ojcem. Po śmierci syna, Aleksandra Marii w lutym 1928, odziedziczony klucz siemienicki przekazała córce Jadwidze (zob. Szeptycka Jadwiga). W l. trzydziestych opublikowała powieść dla dzieci Same tajemnice (P. 1932), nawiązujące do baśni „Kłopoty Kacperka góreckiego skrzata” (Kr. 1926), zaprzyjaźnionej z nią Zofii Kossak-Szczuckiej, oraz tom satyr Klapsy. Ku pożytkowi ludzi tak wielkich, jak i maluczkich (P. 1936), traktujący o ułomnościach życia w niepodległym kraju. Niechętna S-ej Janina z Puttkamerów Żółtowska charakteryzowała ją jako «damę zamaszystą i pełną sobiepaństwa», której «temperament maskuje jałowość, jeśli nie gruboskórność». Stanisław Wasylewski, z którym S-owa była skłócona, napisał, że jest obdarzona fredrowskim zmysłem humoru i obserwacji oraz ma łatwość «wierszykarstwa». S. do późnej starości pasjonowała się myślistwem; należała do pierwszych łowczyń i organizatorek polowań w Wielkopolsce, a w Siemianicach założyła bażantarnię. Zmarła 4 I 1937 u córki, Jadwigi w Przyłbicach (pow. jaworowski) pod Lwowem, została pochowana w Siemianicach w podziemiach tamtejszego kościoła w rodzinnym grobowcu Szembeków. Była odznaczona Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.
W małżeństwie z Piotrem Szembekiem miała S. córki: Jadwigę i Zofię (zob. Szembek Zofia Teodora Maria, w zgromadzeniu Maria Krysta) oraz syna Aleksandra Marię.
Imieniem S-ej nazwano ulicę w Ostrowie Wpol. oraz Bibliotekę Publiczną w Kępnie. W Rakowie koło Siemianic wmurowano 27 V 2001 tablicę pamiątkową ku czci S-ej i jej syna Aleksandra Marii.
Archiwa fredrowskie umieściła S. po r. 1928 w Bibliotece Ossolińskich we Lwowie; część zbiorów przekazała córce Jadwidze, która w kwietniu 1939 zdeponowała je w Muz. Narodowym w Warszawie; cenne zbiory Szembeków z Siemianic, zawierające część zbrojowni, w tym zdobiony turkusami rząd koński, zdobyty pod Wiedniem przez Przecława Stefana Szembeka (zob.), biblioteka i portrety rodzinne zostały złożone przez S-ową w r. 1933 jako depozyt w Muz. Narodowym w Krakowie (po drugiej wojnie światowej zakupione od jej spadkobierców).
Fot. z ok. l. 1890–2 w zbiorach Anny Szeptyckiej w P.; – Bibliogr. dramatu pol., II; Dawni pisarze polscy, W. 2003 IV; Słown. pseudonimów, IV; Słownik biograficzny Wielkopolski południowo-wschodniej: ziemi kaliskiej, Kalisz 2007 III; Wojtkowski, Bibliogr. historii Wpol., I–II; Wpol. Słown. Biogr.; Żychliński, XIV (Szembekowie), XVII (Fredrowie); – Aftanazy, Dzieje rezydencji, VIII; Gruszka F., Życie i twórczość Marii Szembek, „Głos Kępna” 1996 nr z 12 III; Karwowski, Hist. W. Ks. Pozn., III; Kurzawa J., Zarys historyczny powiatu kępińskiego, Kępno 1958 (mszp. powielany); Lasocka B., Aleksander Fredro. Drogi życia, W. 2001 (fot.); taż, Z dziejów Beńkowej Wiszni, „Roczn. Lwow.” 2003; Łoś P. S., Szkice do portretu ziemian polskich XX wieku, W. 2005 (fot.); Pietrzak J., Fredrowska krew w Wielkopolsce. Mimi na dworku w Chorążczyźnie, „Kierunki” 1974 nr 25; tenże, Juwenalis II Rzeczypospolitej, tamże 1974 nr 27; Pigoń S., Spuścizna literacka Aleksandra Fredry, W. 1954; Romanowski A., Przed złotym czasem, Kr. 1990; Szulc-Golska B., Wielkopolskie biblioteki prywatne, P. 1929 s. 33–5; Wieczorek Z., Oświata rolnicza w rejonie kępińskim i wieruszowskim oraz zarys monograficzny Zespołu Szkół Rolniczych w Słupi pod Kępnem (1910–1990), Baranów 2002; Zakrzewski B., Fredro i fredrusie, Wr. 1974; tenże, Fredro z paradyzu. Studia i szkice, Wr. 1976; Ziemiaństwo wielkopolskie. W kręgu arystokracji, Red. A. Kwilecki, P. 2004 (fot.); Zofia Szembekówna o losach archiwaliów fredrowskich, „Pam. Liter.” 1994 z. 1; – Fredro A., Pisma, Oprac. S. Pigoń, W. 1968 XIII cz. 1–2; Hertz, Zbiór poetów pol., Ks. 4; Rozkwitały pąki białych róż… Wiersze i pieśni z lat 1908–1918 o Polsce, o wojnie i o żołnierzach, Oprac. A. Romanowski, W. 1990; Szeptycka z Fredrów Z., Wspomnienia lat ubiegłych, Wr. 1967; Wasylewski S., Czterdzieści lat powodzenia. Przebieg mojego życia, Wr. 1959; tenże, Pod kopułą lwowskiego Ossolineum, Wr. 1958; tenże, Wspomnienia i szkice znad Warty, P. 1973; Wójcicki K. W., W odwiedzinach u Aleksandra Fredry. Z wycieczki naukowej 1869 roku, „Tyg. Ilustr.” 1869 nr 277; Żółtowska z Puttkamerów J., Dziennik. Fragmenty wielkopolskie 1919–1933, Oprac. B. Wysocka, P. 2003; – „Dom Pol.” R. 2: 1917 nr 6; „Dzien. Pol.” (Lw.) 1895 nr z 3 V; „Kur. Pozn.” 1927 nr 406; „Przegl. Pol.” T. 1: 1887/8, 1905; „Roczn. Pozn. Tow. Przyjaciół Nauk” R. 28: 1901 [1902], R. 29: 1902 [1903], R. 32: 1905, R. 45: 1918 [1919]; „Tyg. Ilustr.” 1908 nr 22; „Wici Wpol.” R. 6: 1936 nr 12 (A. Szyparski); ,,Wiek” 1881 nr 124; – Nekrologi z r. 1937: „Kur. Pozn.” nr 67, ,,Kur. Warsz.” nr 6 s. 13, „Nowy Przyjaciel Ludu” nr 4, 6; – B. Jag.: sygn. 6718 (listy S-owej do Z. Sarneckiego z r. 1888), sygn. 6841, 7729 (trzy listy S-owej do K. M. Górskiego z r. 1905); B. Narod.: sygn. 8411 (listy S-owej do dziadków, Aleksandra i Zofii Fredrów), sygn. 8427 (list S-owej do ojca), sygn. 8456 (listy do S-owej od ojca), sygn. 8457 (koresp. S-owej), sygn. 8458–8463, 8465 (papiery osobiste Szembeków), sygn. 8467, 8481 (akta admin.); B. Ossol.: sygn. 14473 II (Szembekówna Z., Z dziejów Siemianic), sygn. 14577 (list S-owej do W. Bełzy z r. 1895), sygn. 15767 (listy S-owej do S. Turny z l. 1901–22).
Zofia Dambek